TANIMI VE ÖZELLİKLERİ
Tanımı
Amerikan Psikiyatri Birliğinin (APA 2001) tanımına göre özel öğrenme güçlüğü
zekâsı normal ya da normalin üstünde olan bireylerin, standart testlere göre yaş, zekâ
düzeyi ve aldığı eğitim göz önünde bulundurulduğunda okuma, matematik ve yazılı
anlatım düzeyinin beklenenin önemli ölçüde altında olmasıyla tanısı konulan bir
bozukluktur. Okuma bozukluğu, yazılı anlatım bozukluğu, matematik bozukluğu ve başka
türlü adlandırılamayan öğrenme bozukluğu alt gruplarını içerir. APA tarafından
geliştirilmiş sınıflandırma sistemi olan DSM-IV’de (Diagnostic and Statistical Manual of
Mental Disorders) “öğrenme bozuklukları” terimi kullanılmış, bu sorunun çocuk ruh
sağlığı ve hastalıkları kapsamında ele alınması gerektiği belirtilmiş ve sağaltımın bir
parçası olarak özel eğitim verilmesi gereği vurgulanmıştır.
Özellikleri
Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler, öğrenmede çok önemli olan bilgiyi işleme
sürecinin (bilginin alınması, düzenlenmesi, bellekte depolanması ve iletilmesi) bir
kısmında ya da hepsinde sorun yaşayabilirler. Bilgiyi işleme süreci dört aşamadan
oluşmaktadır.
- Girdi Aşaması: Bilginin duyu organları yolu ile beyinde algılanma sürecidir. Özel
öğrenme güçlüğünde uyaranların görsel, işitsel, dokunsal, kinestetik (hareket) ve vestibüler
(denge) açıdan algılanmasında sorun yaşanabilir.
- İşlemleme Aşaması: Beyne giden bilginin işlenmesi sürecidir ve üç aşamada
tamamlanır. Bu aşamalar sıraya koyma, soyutlama ve organizasyondur. Özel öğrenme
güçlüğünde bu aşamaların birinde ya da tümünde sorun yaşanabilir.
- Bellek-Depolama Aşaması: Gelen bilgi beyinde işlendikten sonra kullanılmak üzere
bellekte depolanır. Özel öğrenme güçlüğünde kısa süreli, uzun süreli ve işleyen bellek ile
ilgili sorun yaşanabilir.
- Çıktı Aşaması: Beynin bilgiyi mesaj olarak hücrelere, kaslara, dil ya da motor etkinlik alanlarına göndermesi sürecidir. Öğrenilen bilgiler konuşma, yazma, çizim, jest ve
mimikler yolu ile ifade edilirler. Özel öğrenme güçlüğünde bu alanlardan birinde ya da
birkaçında güçlük yaşanabilmektedir.
Özel öğrenme güçlüğünde okul öncesi dönemden itibaren dil, algı, kavram, motorkoordinasyon, bellek, dikkat-konsantrasyon, sıralama, organizasyon, duygusal-sosyal
alanlarda güçlükler görülebilmektedir.
Dil Alanı: Özel öğrenme güçlüğünde hızlı verilen işitsel uyaranları işlemleme ve ayırt
etmede sorun yaşanmaktadır. Bu durum okuma güçlüğü yaşanmasının nedenlerinden birini
oluşturmaktadır. Özel öğrenme güçlüğü olan bireylerde konuşmanın gecikmesi, sözcük
dağarcığının yaşa uygun olmaması dikkat çekicidir. Bu bireyler sözcük bulmada, bilinen
objeleri, eylem sözcüklerini isimlendirmede, ses ya da hecelerin ardışıklığını (şeftali-feştali
vb.) öğrenmede, sözcükleri doğru telaffuz (para-pala vb.) etmede, basit kafiyeli sözcükleri
(taç-maç vb.) öğrenmede zorlanır. Hikâye anlatmaya veya dinlemeye ilgi duymaz. Sesler
ile ses sembolleri arasındaki bağlantıları öğrenmesi yavaştır. Sözcüklerdeki benzeşen
sesleri (kız-kıs, mal-nal, kar-gar vb.) algılayamaz. Bir sözcüğü seslerini ya da hecelerini
(m-s-a, kel-i-me vb.) yanlış ayırır. Kısa bir süre önce öğrendiği bir sözcüğü tanıyamaz ya
da okuduğu bir sözcüğü daha sonra gördüğünde tanımakta güçlük çeker. Yaşıtlarına oranla
daha fazla okuma hatası yapar, okuma hızı düşüktür ve yüksek sesle okumaktan kaçınır.
Bir metni okurken, satır, sözcük, hece, ses atlar, okuduğunu tekrar okur ve okuduğu yeri
kaybeder. Okurken ya da yazarken bazı sesleri, (b-d-p, m-n, f-v vb.) karıştırır. Gördüğü ses
sembolü, sayı ya da sözcükleri (15-51, 6-9, b-d, ve-ev, ne-en vb.) ters okur ve yazar.
Yazarken sözcüklerdeki seslerin sırasını (elma-emla vb.) karıştırır. Bir yazılı metinde aynı
sözcüğü farklı biçimlerde yazar. Yeni sözcükleri öğrenmede zorlanır. Dili hızlı bir şekilde
işlemede (ne söylendiğini, ne istendiğini anlayamama gibi) sorun yaşar. Okuduğunu ve
dinlediğini anlamada, düşüncelerini düzgün cümleler kurarak ve yazarak ifade etmede
güçlük yaşaması nedeniyle okuma, yazma ve kompozisyon ödevlerini yapmada isteksizdir.
Ders esnasında not tutma ve tahtada yazılanları vb. defterine geçirmede zorlanır.
Algısal Alan: Özel öğrenme güçlüğü olan bireyde eşleştirme (benzerlik, farklılık),
sınıflandırma (boyut, renk ve şekillerine göre objeleri sınıflama) ve sıralama (büyükten
küçüğe sıralama vb.), sözel yönergeleri karıştırma, uyaranları sınıflandırma, gruplandırma,
sıralama, mekanı algılama güçlükleri ile yön karıştırma (kitabı ters tutma, ayakkabıları ters
giyme) güçlükleri vardır.
Özel öğrenme güçlüğü olan bireylerde görsel ve işitsel algı sorunları (ayrımlaştırma, figürzemin, hafıza alanlarında), dokunsal algı sorunları (dokunarak ayrımlaştırma ve tanımada
güçlük çekme) ve kinestetik algı sorunları (dans, ip atlama gibi aktivitelerde zorlanma,
mekânsal algı güçlükleri, mekânda yönelme, pozisyonu algılamada zorluk çekme, yön
bulmakta zorlanma) görülmektedir.
Kavramsal Alan: Özel öğrenme güçlüğünde görsel uyaranları i
şlemleme ve ayırt etmede
sorun yaşandığından ses sembolü, renk, sayı ve geometrik şekilleri öğrenme ve ayırt etme
güçleşmektedir. Bu güçlüğe sahip bireyler, zaman, mekân ve yön kavramlarını
öğrenmede yaşına uygun oyunları anlamada zorlanırlar. Akıl yürütme ve sorun çözmede
güçlük çeker, yeni becerileri yavaş öğrenirler. Basit matematik işlemleri yaparken kâğıt
ve kaleme ya da parmak hesabına gereksinim duyar, sayıların ardışıklığını, matematik
sembollerini (+, x gibi) karıştırırlar. Çarpım tablosunu öğrenmede, matematik terimlerini
ve kavramlarını anlamada, sınıf ve yaş düzeyine uygun matematik problemlerini çözmede
zorlanırlar.
Motor-Koordinasyon Alanı: Özel öğrenme güçlüğünde okuma yazma gibi becerilerin
yanı sıra ince motor beceriler, denge ve motor-koordinasyonla ilgili çeşitli sorunlar
görülmektedir. Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler tekrarlandıkça otomatikleşmesi
öngörülen motor becerilerde sorun yaşarlar. El tercihinde gecikir (sağ ve sol eli karışık
kullanmak), yap boz, küpler, lego gibi oyuncaklarla oynamada zorlanırlar. Kalemi hatalı
tutar, şekillerin çizimine yanlış yönden başlar, geometrik şekillerin çiziminde (modelden
bakarak doğru kopya etme) güçlük yaşarlar.
İnce motor becerilerin yanı sıra kaba motor becerilerde ve koordinasyonda (ritmik hareket
etmek, el çırpmak, merdiven inip-çıkmak, sek sek oynamak, zıplamak, top atmakyakalamak, ip atlamak ve bisiklet sürmek vb.) sorunlar yaşarlar. Bu bireylerin kazaya
yatkın ve sakar (takılmak, sendelemek, düşmek, devirmek, düşürmek vb.) oluşları dikkat
çekicidir. El yazıları bozuktur. Sağ ve solu karıştırırlar. Ayakkabı, kravat bağlamada,
daha küçük yaşlarda düğme iliklemede ve yardımsız giyinmede zorlanırlar. Ardışık
hareketler gerektiren takım sporlarında başarısızdırlar.
Bellek Alanı: Gelen bilgi beyinde kaydedilir, anlaşılır, yorumlanır ve daha sonra
kullanılmak üzere bellekte kullanılır. Özel öğrenme güçlüğünde kısa süreli, uzun süreli ve
işleyen bellek ile ilgili güçlükler yaşanır. Özel öğrenme güçlüğü olan birey; şiirleri,
şarkıları, çevresindeki kişilerin isimlerini, işittiklerini, gördüklerini ve bunların sırasını,
sürekli tekrarlanan işleri yapmayı hatırlamada güçlük çeker (yemekten önce elini
yıkamayı unutma, günler, aylar, sayılar ve alfabenin ardışıklığını hatırlayamama gibi).
Yeni öğrendiği bilgiyi hatırlamada ve sırasıyla anlatmada zorlanır. Okul araç-gereçlerini
sıkça kaybeder ya da okulda unutur.
Dikkat-Konsantrasyon Alanı: Dikkat dağınıklığı algıda bozukluğa neden olabilir ya da
algı bozuksa dikkat dağılabilir. Bireyin algıladığı uyarıcıya tepki göstermesi için dikkatini
ona yöneltebilmesi gerekir. Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler sözlü yönergeleri
dinlemede, izlemede zorlanır. Dikkatini bir noktaya odaklamakta güçlük çeker, dikkat
süresi kısadır. Okurken, yazarken de dikkat problemi yaşar.
Sıralama-Organizasyon Alanı: Özel öğrenme güçlüğü olan birey haftanın günlerini,
ayların, mevsimlerin, sayıların, alfabenin harf sırasını karıştırır. Ayrıca belirli bir sıra
içinde yapılması ya da bilinmesi gereken şeylerin sırasını karıştırır, dinlediği, okuduğu bir
öyküyü anlatması istendiğinde öykünün başını sonunu karıştırır, sözlü ya da yazılı olarak
düşüncelerini sırayla ifade etmekte güçlük çeker, sıralı çizimlerde ardışıklığı sürdüremez.
Özel öğrenme güçlüğü olan birey, her zaman yaptığı işleri yerine getirmede, bir
işe başlamada ve bitirmede zorlanır. Araç-gereçlerini temiz, düzenli bir şekilde korumada,
ödevlerini ve projelerini planlamada, yaptığı işleri kontrol etmede güçlük çeker.
Düşüncelerini düzenlemede ve düzgün bir sırada ifade etmede de zorlanır. Bu bireyler
verimli ders çalışma konusunda akranlarına oranla daha fazla sıkıntı yaşayabilirler.
davranabilir, arkadaş edinmede güçlüğü olabilir. Arkadaşları tarafından kolay
yönlendirilebilir. Jest ve mimikleri anlamada güçlük yaşadığından (kızgınlık ifadesini
anlayamamak vb.) iletişimde, duygularının kontrolünde zorlanır, aşırı tepki gösterebilir,
düşünmeden harekete geçebilir. Değişikliklere zor uyum sağlar. Duygulanımları sık
değişir, benlik saygısı düşüktür ve kendisine güveni azdır. Öğrenmeyle ilgili çok sayıda
travmatik yaşantıları vardır. Enuresis, enkopresis, karın ağrısı, okul reddi, okuldan kaçma
gibi sekonder davranış bozuklukları görülür.
Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler öğrenme için gerekli olan bilişsel strateji
geliştirebilme güçlüğü yaşayabilirler. Akademik alanlarda yetersizlikleri vardır. Ancak bu
bireyler tüm belirtileri taşımayabilir ve/veya bu belirtileri farklı yoğunlukta gösterebilirler.
Güçlü Oldukları Alanlar: Özel öğrenme güçlüğü olan bireylerin akademik becerileri aynı
yaş ve zekâ seviyesindeki akranlarından daha düşük bir düzeyde olmasına rağmen güçlü,
yetenekli oldukları alanlar da bulunmaktadır. Bu bireyler meraklı ve çevrelerine karşı ilgili
olabilir, ilgi duydukları alanlarda daha kolay kavrayabilirler. Sözcükler yerine resimlerle
düşünebilirler. Sezgisel yolla problem çözme becerileri ve hayal güçleri gelişmiş olabilir.
Yaratıcıdırlar. Pratik çözüm yolları bulabilirler. Bir matematik sorusunu kâğıt kalem
kullanmadan zihinden çözebilirler. Bir makineyi kılavuzu okuyup çalıştırmak yerine bir
bakışta anlayıp çalıştırabilir ve icatlar yapabilirler.
PROGRAMIN DÜZEYİ
Program, zekâsı normal ya da normalin üstünde olmasına rağmen okuma-yazma
veya matematik becerilerde yaşıtlarına ve zekâsına oranla düşük başarı gösteren özel
öğrenme güçlüğü olan her yaştaki bireyin genel özellikleri dikkate alınarak gelişimsel
yaklaşımla hazırlanmıştır.
PROGRAMIN GENEL AMAÇLARI
Program ile bireylerin;
- Öğrenmeye hazırlık becerilerini geliştirmeleri,
- Okuma-yazmaya hazırlık ve okuma-yazma temel becerilerini geliştirmeleri,
- Matematikle ilgili temel beceri ve kavramları günlük yaşamda kullanmaları,
- Sorun çözme, akıl yürütme, kıyas yapabilme ve analitik düşünme becerilerini
geliştirmeleri beklenmektedir.
PROGRAM İLE İLGİLİ AÇIKLAMALAR
- Modüllerde yer alan kazanımlar, özel öğrenme güçlüğü olan bireylerin destek eğitim
programında yer alan genel amaçlara ulaşmasını sağlayıcı nitelikte belirlenmiştir.
- Programı oluşturan modüller ve kazanımlar bireylerin yaşadığı güçlükler göz önünde
bulundurularak hazırlanmıştır. Bireyin ihtiyaçlarına göre aynı anda birden fazla
modülden kazanımlar bireysel eğitim programına dâhil edilebilir.
- Programda yer alan modüller arasında bir aşamalılık ve birbirinin ön koşulu olma
durumu söz konusu değildir. Modüller arasındaki geçişler, birey için önerilen modülde
yer alan kazanımlardaki yeterlilik düzeyi bireysel gelişim raporu da dikkate alınarak
yapılır.
- Programın modüllerinde yer alan kazanımların gerçekleşebilmesi için öğrenme ve
öğretme sürecinde modülde belirtilen gerekli araç-gereç ve donanımlar sağlanmalıdır.
- Özel öğrenme güçlüğü olan bireylerin başka bir yetersizliği olması hâlinde, sahip
olduğu diğer yetersizlik alanına ait programlardan birey için uygun olan modüller
belirlenerek bireysel eğitim programına dâhil edilmelidir.
- Bireyin eğitim planı doğrultusunda bağlı olduğu rehberlik ve araştırma merkezi, varsa
devam ettiği okul ya da kurum ve diğer ilgili kuruluşlarla iş birliği yapılmalıdır.
Bireyin eğitim planı, yapılacak çalışmalar, öneriler konusunda varsa devam ettiği
kurum/okul personeli (sınıf öğretmeni, rehber öğretmen, özel eğitim öğretmeni, branş
öğretmeni, kurum psikoloğu, okul öncesi öğretmeni vb.) ile görüş alışverişi yapılarak
bireyin gelişimi desteklenmelidir. Bireyin destek eğitim sürecinin sonunda devam ettiği
kurum tarafından hazırlanan gelişim raporu ve ekinde birey kazanımlarının günlük
yaşama geçişini ve kalıcılığını sağlayacak öneriler, bağlı olduğu rehberlik ve araştırma
merkezinin yanı sıra bireyin ailesine, 2828 sayılı yasa ile devlet koruması altında
bulunan bireyin yasal vasi statüsünde olan kuruma, varsa devam ettiği okulun rehberlik
ve psikolojik danışma servisine iletilmelidir.
- Özel öğrenme güçlüğü olan bireye, yaşadığı güçlüklerin zekâsı ile ilgili bir problem
olmadığı, farklı öğrendiği, öğrenme için daha fazla zaman ayırması ve çaba göstermesi
gerektiği uygun bir dille anlatılmalıdır. Bu şekilde birey eğitim sürecinde belirlenen
hedeflere ulaşmak için etkin katılım gösterecektir.
- Destek eğitim alan bireyin eğitim sürecinde edindiği kazanımların sosyal yaşama
geçişinin ve yaşantı zenginliğinin sağlanması için çevresi ile iletişimde bulunacağı
oyun, drama, tiyatro, gezi, spor vb. etkinliklere bireysel eğitim programı içinde yer
verilmelidir.
- Özel öğrenme güçlüğü yaşayan bireylerle çalışılırken verilen yönergeler açık ve
anlaşılır biçimde olmalı, etkinlik süresince bireyin yönergeye uygun davranmasına
yönelik gerekli destek sağlanmalıdır. Kurallar ve beklentiler net ve açık bir şekilde
oluşturulmalıdır. Kurallar oluşturulurken olumlu ifadeler kullanılmalıdır. Ayrıca
kurallar sık sık hatırlatılmalıdır. Kuralların bozulması durumunda karşılaşılabilecek
sonuçlar ifade edilmelidir.
- Özel öğrenme güçlüğü olan bireyler için öğrenimleri sırasında belirlenen hedeflere
ulaşmaları ve başarı duygusunu yaşamaları önemlidir. Etkinlikler, eğitim araç ve
gereçleri bireyin gelişim özelliğine ve ilgisine uygun olarak kolaydan zora, resimden
yazıya doğru hazırlanmalıdır. Etkinliklere başlarken bireyin dikkatini toplamaya
yönelik giriş yapılmalıdır. Eğitim sırasında hangi konuların işleneceği bireye
açıklanmalı, etkinlikler arasında kısa molalar verilecek şekilde plan yapılmalıdır.
Bireylerin olumlu davranışları pekiştirilmeli, motivasyonlarını ve ilgilerini desteklemek
amacıyla yaş ve düzeylerine uygun pekiştireçler verilmelidir. Etkinliklerin süresi
bireyin özellikleri dikkate alınarak ayarlanmalıdır.
- Etkinlik süresince bireyin herhangi bir tepki vermeden önce düşünmesi sağlanmalı,
bireyin kendisinin kullanabileceği stratejiler geliştirerek kendine yeterli ve bağımsız
çalışabilmesi desteklenmelidir. Örneğin; okuduğunu anlamayı artırmak için kendi
kendini sorgulama tekniği bireye öğretilebilir. Bunun için bireyin kendisine “Bu metne
neden çalışıyorum?”, “Metnin ana fikri ne?” gibi sorular sorarak nasıl daha fazla bilgi
edinebileceğini araştırması sağlanabilir. Ayrıca bireylerin kendi hatalarını kendilerinin
bulmasına olanak verilmelidir.
- Programı uygulayan personel tarafından destek eğitim programı kapsamında uzmandesteği alınabilir. Gerektiğinde psikiyatrist, dil ve konuşma terapisti, fizyoterapist ve aile terapisti ile işbirliği yapılabilir.
PROGRAMIN YAPISI
Özel Öğrenme Güçlüğü Destek Eğitim Programı hedeflenen amaçlara ulaşmayı
sağlayacak çeşitli modüller ve bu modüllere yönelik kazanımlardan oluşmaktadır. Her bir
modülde bireylerde ulaşılması beklenen kazanımlar, içeriği, açıklamalar ve ölçme
değerlendirme bölümleri yer almaktadır. Modüller bireyselleştirilmiş eğitim programı
hazırlama ve uygulamaya imkân sağlayacak şekilde, kendi içerisinde bütünlüğü olan ve
birbirini işlevsel olarak tamamlayacak yapıda hazırlanmıştır.
Modüllerde yer alan kazanımlar bireye kazandırılacak bilgi, beceri ve tutumlardan
oluşmaktadır. Modüller uygulayıcıya rehber olabilmesinin yanında eğitim kurumlarının
uygulayacağı eğitime de bir standart getirdiği gibi ölçme değerlendirme sürecini de
kolaylaştırmaktadır.
ÖĞRENME VE ÖĞRETME SÜRECİ
Programın amacına uygun olarak yürütülebilmesi için öğrenme ve öğretme
sürecinin etkili olarak kullanılması gerekmektedir. Bu nedenle aşağıdaki hususlara dikkat
edilmelidir:
- Öğrenme ve öğretme süreci planlanırken bireyin performans düzeyi,
- Destek eğitim için kullanılan sürenin sonunda belirlenen hedefe
ulaşılabilmesi için zaman kullanımı en doğru şekilde planlanmalıdır.
- Öğrenme ve öğretme sürecinde uygun strateji, yöntem, araç-gereç ve
materyaller seçilmelidir.
- Programda yer alan etkinliklerin, somuttan soyuta, resimden yazıya,
kolaydan zora doğru aşamalı olarak hazırlanmasına ve uygulanmasına
dikkat edilmelidir.
- Çalışmalarda kullanılan dilin ve uygulanan etkinliklerin bireyin yaşına ve
özelliklerine uygun olmasına özen gösterilmelidir.
- Günlük yaşamda bireylerin etkili iletişim kurabilmeleri ve iletişim
stratejilerini kullanabilmeleri için uygun ortamlar hazırlanmalı ve
etkinliklerle çeşitlendirilmelidir.